Sự kiện Trận chiến ở đầm Thị Nại (1801 - 1801)

Trận chiến ở đầm Thị Nại có quy mô và tính chất quyết định, trận đánh diễn ra năm 1801 ở đầm Thị Nại giữa quân Tây Sơn và chúa Nguyễn xứng đáng được ghi nhận như trận thủy chiến lớn nhất trong lịch sử các cuộc nội chiến ở Việt Nam. Tất cả tạo nên một bức tranh vĩ đại của trận chiến lịch sử này.

Tháng giêng năm Tân Dậu (1801), Nguyễn Ánh quyết tâm dùng đại thuỷ chiến nhằm phá vỡ phòng tuyến Thị Nại để giải vây cho Võ Tánh ở thành Bình Định. Khoảng 2 giờ 30 phút ngày rằm tháng giêng (27.2.1801), từ bản doanh ở Cù Mông, Nguyễn Ánh cho quân xuất chiến. 91 chiến thuyền tham chiến, trong đó có 21 thuyền lớn (một chiếc chở 200 người và 1 đại bác), 65 thuyền vừa (mỗi thuyền chở 80 người và 1 đại bác)... Thuyền lớn do các sĩ quan người Pháp chỉ huy là thuyền De Forcant chở 26 đại bác; thuyền Vannier chở 26 đại bác, thuyền Chaigneau chở 32 đại bác. Thuyền Nguyễn Ánh chỉ huy chở 36 đại bác... thuỷ binh có 45.000 người và 50.000 thuỷ thủ.

Thuỷ quân Nguyễn chia làm hai cánh theo bờ biển nhằm hướng Thị Nại tiến ra. Đi đầu là 18 chiếc thuyền thoi cải trang làm quân Tây Sơn đi tuần tiễu, tiến gần vào binh thuyền phòng ngự của Tây Sơn. Khoảng 10 giờ rưỡi đêm rằm tháng giêng, các hạm thuyền của Nguyễn Ánh tiến sát pháo đài Hổ Ky (mũi Phương Mai) chừng non nửa tầm đại bác. Nguyễn Văn Trương nhận nhiệm vụ chỉ huy 26 pháo hạm tiên phong tiến sát các thuyền Đại hiệu của Tây Sơn, chặt dây neo và phóng hoả đốt thuyền. Các pháo hạm được lệnh nổ đại bác. Cuộc tấn công bắt đầu, nhiều binh thuyền Tây Sơn bị cháy trước cửa Thị Nại. Đại bác Tây Sơn từ mũi Phương Mai và Bãi Nhạn bắn tới tấp và đón đúng tầm để nhả đạn vào thuyền địch. Quân Nguyễn bị thiệt hại nặng, tướng Võ Di Nguy bị đại bác Tây Sơn cắt mất đầu. Quân Nguyễn hoang mang, binh thuyền hỗn loạn, bị chìm đắm. Nhiều tướng lĩnh khác cũng bị tử trận. Nguyễn Ánh dừng thuyền ở vịnh San hô (phía đông nam bán đảo Phương Mai), truyền lệnh lui quân để tránh thiệt hại. Nhưng Lê Văn Duyệt xin thề tử chiến để cứu quân tiên phong. Lê Văn Duyệt chỉ huy đánh thuyền Đại hiệu của Tây Sơn; cử Nguyễn Văn Trương dẫn quân len lỏi vào sâu trong đầm rồi phóng hỏa cho quân đánh từ hai phía.Quân Nguyễn cũng đổ bộ lên bán đảo Phương Mai, hỗn chiến. Cuộc chiến đấu diễn ra ác liệt suốt đêm rằm tháng giêng cho đến chiều hôm sau (28.2.1801), quân Nguyễn kiểm soát được chiến trường.

Võ Văn Dũng cho quân rút lui theo ngả Phú Trung về hợp lực với Trần Quang Diệu để chiến đấu và vây thành Bình Định. Võ Văn Dũng tuyên bố với binh sĩ: "Ta có mỗi chiếc tàu Tây thì quân Gia Định đốt mất. Lê Văn Duyệt có thể nói là kẻ biết cầm quân, nhưng ta chê Duyệt còn kém mưu trí. Lúc trước chiếm Quy Nhơn phải chiếm luôn cửa Thị Nại thì thuỷ quân ta không có đường vào. Nay Duyệt đánh vào Thị Nại đành phải chốt giữ Phú Trung thì bộ quân ta không có đường thoát".

Đây là trận thủy chiến ở đầm Thị Nại lớn nhất và thiệt hại nặng nề nhất dưới thời Tây Sơn, nhưng quân Nguyễn không thể chọc phá phòng tuyến trên bộ của Tây Sơn để tiến vào thành Bình Định giải vây cho Võ Tánh; trong khi đó, quân Nguyễn do Tống Viết Phước chỉ huy lại bị thất bại nặng nề ở chiến trận Càn Dương. Do đó, Nguyễn Ánh buộc để cho Võ Tánh ở lại tử thủ với thành Bình Định. Còn chúa Nguyễn chỉ huy quân lực ra Quảng Ngãi, Quảng Nam chuẩn bị cho mùa hè năm 1801 tấn công đánh chiếm Phú Xuân.