Tiểu sử của Đoàn Xuân Lôi

Người làng Ba Lỗ, xã Tân Phúc (nay là thôn Trâu Lỗ, xã Mai Đình, huyện Hiệp Hòa, tỉnh Bắc Giang, nhưng chú thích số 1226 của Đại Việt sử ký toàn thư lại ghi là Huyện Tân Phúc: sau là huyện Đa Phúc, nay thuộc huyện Sóc Sơn, Hà Nội.), đỗ Thái học sinh khoa thi năm Xương Phù thứ 8 (Giáp Tý, 1384).

Trong lịch sử khoa bảng của tỉnh Bắc Giang, Đoàn Xuân Lôi là một trong số những người đỗ đại khoa sớm. Trong văn bia Văn miếu Bắc Ninh do Nguyễn Quang Khải dịch và chú giải, NXB Văn hoá dân tộc Hà Nội in năm 2000, ở bia đầu tiên: "Bắc Ninh đại khoa bi ký" Đoàn Xuân Lôi đứng trong danh sách thứ 5, được ghi: "Đoàn Xuân Lôi: Tân Phú, Ba Lỗ, quí môn thị Lang" và chú giải: "Đoàn Xuân Lôi người xã Ba Lỗ, huyện Tân Phúc, nay là thôn Trâu Lỗ, xã Mai Đình, huyện Hiệp Hoà, tỉnh Bắc Giang".

Làng Trâu Lỗ, xã Mai Đình, huyện Hiệp Hoà, quê hương ông, trong đình làng còn lưu giữ một tấm bia đá ghi chép về ông do chính đình nguyên tiến sĩ Nguyễn Đình Tuân đỗ tiến sĩ năm 1901 soạn: "Ông họ Đoàn tên huý là Xuân Lôi. Quê quán trước ở Thanh Hoá. Ông tổ đời thứ ba của ông đã di cư về xã làm ăn và dấy nghiệp ở đây. Khi mất có đặt mộ ở đồng Biến của bản xã. Chỗ ấy là nơi đất tốt, có lương bút dẫn mạch, lưỡng sĩ phù nghi. Có văn tinh chữ nhất làm án và có án vuông. Vì thế mà có tên tuổi trong văn học. Ông tự khoa thi Giáp Tý niên hiệu Sương phù thứ 8 (1384) triều Trần đỗ Trạng Nguyên. Về sau được thăng chức trung thư hoàng môn thị lang. Thời triều Hồ (Quý Ly)" nắm quyền".

Qua đoạn văn này chúng ta được biết rõ hơn về con người và tiểu sử Đoàn Xuân Lôi do chính Nguyễn Đình Tuân soạn. Cũng chính Nguyễn Đình Tuân đã xác định Đoàn Xuân Lôi là người thi đỗ trạng nguyên. Ở làng Trâu Lỗ hiện nay vẫn còn ngôi mộ của Đoàn Xuân Lôi, được xây bằng đá ong là ngôi mộ nhỏ nằm ỏ bìa làng. Do quá lâu đời lại biệt tích dòng họ Đoàn Xuân, nên phần mộ các vị đình nguyên này cũng bị phôi phai sụt vỡ.

Đương thời ông có sáng tác Diệp mã nhi phú (Phú con ngựa lá) chép trong sách Quần hiền phú tập. Bài phú mượn hình ảnh con ngựa lá làm biểu tượng để khẳng định vương triều và sức mạnh dân tộc. "Than ôi! Người vốn dài lâu, thời đang thịnh trị. Đã hay giữ được thái hoà, lại đáng tụ về muôn phúc. Trời sinh sân này há không có ý. Đúng hình con ngựa, tổ rằng quân tử được xe, kết lá làm nên, thấy được chúng dân nhờ cậy". Như vậy qua những gì còn lại có thể nói rằng Đoàn Xuân Lôi là một ngôi sao sáng trong truyền thống hiếu học và khoa cử ở Bắc Giang. Ông là vị trạng nguyên thứ hai của triều Trần sau Đào Sư Tích và đã đem tài trí đóng góp cho việc xây dựng vương triều nhà Trần được lịch sử ghi nhận. Vì thế những gì còn lại liên quan đến Đoàn Xuân Lôi tuy ít ỏi nhưng rất cần được mọi thế hệ trân trọng giữ gìn.